Voorbij de triple helix

Mondiale Impact Hub

Naast deze interessante hybride vormen speelt er ook een ander belangrijk aspect: alhoewel deze initiatieven vaak lokaal zijn ingebed, op het niveau van een (deel)gemeenschap of als burgercollectief, zijn ze vaak op regionaal en mondiaal niveau met elkaar verbonden in regionale, nationale en/of internationale netwerken. In die netwerken wisselt men ideeën, praktische ervaringen en methodes uit, en creëert men schaal en macht op geheel nieuwe wijze. Hier geldt niet de logica van multinationale bedrijven, maar translokale netwerken.

Zo is de Impact Hub Amsterdam onderdeel van het mondiale Impact Hub netwerk waarin 24.500 ondernemers op 107 locaties in 63 landen samenwerken aan een duurzamere en sociale economie. En zo zijn er honderden, zo niet duizenden voorbeelden van dit soort ‘translokale netwerken (zie bijv. hier). Denk bijvoorbeeld aan het Europese netwerk van energiecoöperaties RESCOOP, dat op Europees niveau de nodige lobby-invloed uitoefent voor het invoeren van Energy Directives voor nationaal beleid dat meer ruimte schept voor decentrale en hernieuwbare energieopwekking.

Blinde vlek van de triple helix

De macht en impact van deze nieuwe collectieve kracht uit de gemeenschap, innovatieve hybride organisaties en translokale netwerken wordt nog te vaak onderschat. De reden is omdat ze buiten de traditionele framing van de ‘triple helix’ vallen: de publiek private samenwerking tussen overheden, kennisinstellingen en bedrijven die lange tijd gezien is als de belangrijkste aanjager van innovatie in een regio. Dit zien we ook terug bij de Amsterdam Economic Board, die zich hoofdzakelijk richt op de triple helix en daarmee een aantal blinde vlekken heeft voor wie echt transformatieve innovatie wil aanjagen om transities te versnellen en richting te geven. Waarom zou een onderneming als de Impact Hub niet ook een serieuze partner van de Amsterdam Economic Board zijn? Of een netwerkorganisatie als EnergieSamen?

We zien dat een organisatie als Amsterdam Economic Board bij uitstek de mogelijkheid heeft om in dat veranderende speelveld en krachtenveld een faciliterende en soms ook bemiddelende rol te spelen in het verkennen van mogelijke nieuwe vormen van samenwerking. Hoewel het begrijpelijk is dat de Amsterdam Economic Board niet met elke sociaal ondernemer of elke coöperatieve vereniging in de regio Amsterdam in gesprek kan gaan, heeft het wel degelijk de mogelijkheid – en ons inziens de verantwoordelijkheid – om wel samen te werken met (en/of goed te luisteren naar) de netwerken en platforms die spreken namens dit soort coöperatieve en sociaal ondernemende bewegingen, waaronder partners zoals de Impact Hub, RESCOOP of een initiatief als Collectieve Kracht. Hierbij kan nog beter de kracht van Amsterdam Smart City – als programma van Amsterdam Economic Board – worden benut als lokaal geworteld maar internationaal verbonden netwerk, waar verbinding ontstaat tussen de verschillende private, publieke en civiele partijen. Dit is een rol die Amsterdam Smart City al regelmatig oppakt, door bijvoorbeeld het agenderen van het concept Mobility as a Commons (deelmobiliteit van en voor bewoners) tijdens haar jaarlijkse transitiedagen. Ook in haar initiatieven werkt Amsterdam Economic Board soms met maatschappelijke organisaties, zoals de samenwerking met ngo BYCS in de Green Deal Fiets. Maar het is een rol die zij nog veel explicieter zou kunnen vormgeven, juist ook in de verbinding met Amsterdam Smart City, als tegengas voor de machtspositie van bestaande grote marktspelers.

Bedrijven en overheden aan zet

Netwerken zoals Amsterdam Smart City hebben een belangrijke rol in het faciliteren van collectieve kracht. Om sociale innovatie vanuit de gemeenschap echt een kans te geven vraagt het ook om een paradigmaverandering bij bedrijven en overheden zelf. Zo hebben overheden decennialang geïnvesteerd in een gezond ondernemersklimaat met allerlei, subsidies, incubators of start-up in residence programma’s, innovatievouchers, innovatieve aanbestedingen, netwerkevents om pre-competitieve samenwerking aan te jagen, etc. Stel je voor dat we de afgelopen decennia vergelijkbare tijd en middelen waren geïnvesteerd om het innovatieve vermogen vanuit de gemeenschap aan te jagen? Want aan initiatieven is geen gebrek. Wel tonen zij continu dat het moeilijk is om in leven te blijven, laat staan te groeien en op te schalen. Innoveren vanuit de gemeenschap is continu worstelen met geldgebrek, vragen om institutionele steun en ruimte, sterk afhankelijk zijn van vrijwilligers en ondanks mooie resultaten niet altijd serieus worden genomen.

Ook bij bedrijven moet de knop om, en wereldwijd zijn verschillende voorbeelden hoe ook bedrijven op innige wijze met gemeenschap kunnen optrekken. Een bekend voorbeeld zijn de Baskische Mondragon Coöperatieven, een collectief met allerlei ondernemingen waarin arbeiders zelf mede-eigenaar zijn van het bedrijf waar ze voor werken, zoals bijvoorbeeld Orbea, de grootste fietsenproducent van Spanje. Of maakt een beursgenoteerd bedrijf als Donkey Republic gebruik van crowdfunding om zowel alternatief kapitaal te vergaren als een directer aandeel van de gebruikers te geven in het bedrijf. Inspirerend zijn ook de nieuwe organisatiemodellen van bedrijven als Fairphone, dat een platform van gebruikers inzet voor zowel tech-support als reparaties. Kortom, er zijn vele manieren waarop ook ondernemingen de collectieve kracht van de gemeenschap veel effectiever kunnen benutten in het streven naar duurzame en rechtvaardige transities.

Verschuivende machtsrelaties

Tegelijkertijd moet de loftrompet die we hier over sociale innovatie verkondigen enigszins getemperd worden. Sociale innovatie zien we vaak als iets positiefs, maar dit is niet per definitie het geval. Ten diepste gaat sociale innovatie over veranderende relaties tussen actoren: consumenten, producenten en retailers, maar ook burgers, bestuurders en bedrijven. Veranderende sociale relaties gaan altijd gepaard met verschuivende machtsrelaties. Of we het nu willen of niet, in tijden van grote sociale transformatie, zullen de machtsrelaties veranderen, en ontstaan er regelmatig nieuwe vormen van machtsongelijkheid, uitsluiting en misbruik.

Denk aan de platformeconomie, en hoe nieuwe verdienmodellen van Uber of AirBnB ook tot nieuwe machtsconcentraties leidt en de nodige problematiek veroorzaakt voor de lokale en regionale economie, zowel in sociale als ecologische termen. Tegenwoordig worden overheden al minder naïef en proberen steeds meer lokale overheden de platformeconomie te reguleren door publieke waarden centraal te zetten. Zo krijgt AirBnB geen volledig vrij spel meer in Amsterdam, en heeft de opkomst van dit soort partijen ons ook gedifferentieerder en minder naïef doen nadenken over ‘de deeleconomie’.

Tegenbeweging

Als tegenbeweging zien we interessante ontwikkelingen rondom platformcoöperaties die trachten de platformeconomie op een duurzamere en rechtvaardige manier te organiseren, zoals bijvoorbeeld het initiatief AMdEX, dat Amsterdam Economic Board heeft geïnitieerd. Het ontwikkelt een platform dat eerlijke, gelijke en open data-uitwisseling faciliteert. De excessen van de platformeconomie tonen wederom aan hoe belangrijk het is om ook de innovatieve kracht van de gemeenschap te benutten in innovatietrajecten, aangezien zij niet alleen de snelheid maar ook de richting mede bepalen. Een deeleconomie gebaseerd op coöperatieve waarden blijkt toch iets fundamenteel anders dan een platformeconomie volgens het venture capitalist model.

Aanbevelingen van DRIFT

De komende jaren zullen we naast technologische innovatie ook nog veel sociale innovatie zien. Het zal transities versnellen maar ook richting geven: soms eerlijker en rechtvaardiger, maar regelmatig zal het ook leiden tot nieuwe vormen van machtsongelijkheid. En alhoewel dit niet altijd te voorkomen valt, is het wel een kwestie van scherp bewust zijn van hoe machtsverhoudingen zich ontwikkelen in innovatieprocessen, en hoe men daarmee kan omgaan door het te benoemen, waar mogelijk bij te sturen en waar nodig te reguleren. Om hiertoe te komen doen we de volgende drie aanbevelingen: