Marleen Stikker: ‘Ik hoop dat het data-akkoord aanzet tot handelen’

De afgelopen twintig jaar was Marleen Stikker een van de weinigen die waarschuwden voor de keerzijde van technologie en de gevaren van big tech. De kritische positie van kunstenaars, hackers en mensenrechtenorganisaties kreeg destijds nog weinig bijval. Inmiddels zijn velen doordrongen van de fundamentele waarden die op het spel staan. “Tegenwoordig is het gelukkig een no-brainer om een actieve houding aan te nemen rondom dit onderwerp”, zegt Stikker. “De wetten die de Europese Commissie introduceert hebben een groot effect, niet alleen de privacywetgeving GDPR, maar ook de Digital Service Act, de Digital Market Act en de AI Act. Daarbij komen nog de vele rechtszaken die bijvoorbeeld afdwingen dat Google Analytics en behavioural advertisement verboden wordt. Bedrijven zullen hun businessmodel drastisch moeten gaan herzien. Dat biedt ook kansen voor organisaties en bedrijven die publieke waarden als hun basis nemen. Daar komt nu grote vraag naar.”  

Filosoof en internetpionier Stikker is directeur van Waag, Futurelab voor technologie en samenleving dat zij in 1994 samen met Caroline Nevejan oprichtte. Het is een platform voor kunstenaars, ontwerpers en ontwikkelaars. Waag is de kraamkamer geweest voor Fairphone, heeft een netwerk van makereducatie en maakplaatsen opgezet, onder andere in de OBA, en is initiator van de public stack, een roadmap voor het repareren van het Internet. Waag is ook betrokken bij de energietransitie, waaronder het Internet of Energy, een wereldwijde beweging die werkt aan een nieuw model voor de energiesector. Ruim 2,5 jaar geleden is Marleen Stikker uitgenodigd om toe te treden tot de Board. Ze kreeg een wildcard, omdat ze formeel niet tot een triple helix-organisatie behoort: de Waag is geen overheid, bedrijf of kennisinstelling.

Hoe bevalt je lidmaatschap van de Board?

“Het fijne aan mijn lidmaatschap vind ik de helicopterview die het me oplevert. Op een aantal grote vraagstukken, zoals de energiehuishouding van de regio, krijg ik nieuwe perspectieven van mensen die er heel veel vanaf weten. Een ander groot pluspunt zijn de nieuwe coalities die we rondom verantwoorde digitalisering sluiten. Dat krijg je zonder zo’n Board toch minder makkelijk voor elkaar.” 

“Toen ik werd gevraagd, heb ik toegezegd omdat ik vind dat de Board zou moeten uitgroeien tot een sociaal-economische board. Want hoe kunnen we praten over de toekomst van de regio, zonder dat maatschappelijke organisaties structureel aan tafel zitten? En wat verstaan we onder economie? Wat mij betreft spreken we dan over het huishouden van een stad of regio en daar hoort ook de creatie van maatschappelijke waarde bij. Een gezond huishouden in de regio Amsterdam omvat meer dan markt en wetenschap. Het triple helix model, dat op basis van een OESO-advies uit de vorige eeuw is geïmplementeerd, brengt overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen rond de tafel. Deze eeuw vraagt om een andere driehoek: de samenwerking tussen publieke instituties, zoals overheden en kennisinstellingen, civiele organisaties en private partijen. Publiek-civiele partnerships zijn onderbelicht en zijn cruciaal voor de transities waarin we zitten. In concreto voor de Board betekent het dat je een evenredige aantal zetels beschikbaar stelt voor maatschappelijke organisaties uit domeinen als zorg, wonen, cultuur en werk. Het gesprek hierover binnen de Board is nog impliciet. Van mij mogen we expliciet bespreken welke waarden we belangrijk vinden en welk economisch model we hanteren.” 

De gemeente Amsterdam hanteert sinds een tijdje Kate Raworths donutmodel, waar jij al langer pleitbezorger van bent. Dat is een economisch model waarin groei niet langer centraal staat en waarin rekening wordt gehouden met een sociale ondergrens en ecologische bovengrens.

Kan de Board ook iets met het donutmodel? 

“In Raworths visie op de economie krijgen de commons weer een plek: in de economie gaat het ook over publieke waarden en hoe we gezamenlijke bronnen beheren. Daar moet de stad nu over nadenken. Hoe vertaal je dat gedachtegoed in toekomstplannen, rekenmodellen, output-indicatoren, aanbestedingsprocedures en governance? Hoe geven we meer ruimte aan publiek-civiele samenwerking? We moeten dat ook doorvoeren in financiële en juridische instrumenten. We opereren daarbij in een wereldwijde context. Het draagvlak voor dit gedachtegoed is ook in andere regio’s te vinden. De uitgangspunten voor verantwoorde inzet van data en technologie — waar we nu mee bezig zijn — zijn ook gebaseerd op publieke waarden.”  

Waarom is verantwoorde inzet van data en technologie een belangrijk onderwerp voor de Metropool Amsterdam?

“Digitalisering brengt grote uitdagingen met zich mee. We zijn te afhankelijk geworden van systemen, de democratie wordt ondermijnd en het eigenaarschap van data is onduidelijk. Tegelijkertijd zorgt die digitalisering voor een enorme ecologische footprint. We hebben met een aantal Board–leden nu goed in beeld wat er op het spel staat en werken aan een data-akkoord. Het interessante is dat we het onderwerp hier breed trekken en dus een integraler beeld krijgen van de digitalisering. Ik hoop dat we ermee kunnen laten zien dat we niet overgeleverd zijn aan óf China óf big tech. We kunnen zelf een nieuw speelveld creëren door geen Chinese producten en geen big tech platforms te gebruiken. Dan moet je dus nadenken over nieuwe verdienmodellen, over nieuwe manieren van data-uitwisseling, zoals bij AMdEX ook gebeurt. Bij de Waag krijgen we ook veel vragen vanuit het mkb, van winkeliersverenigingen, bezorgdiensten en taxichauffeurs die niet op kunnen tegen de kapitaalgedreven en monopoliegerichte platformbedrijven. Zij hebben behoefte aan platformcoöperaties.”  

Lees hoe Amsterdam Economic Board zich inzet voor een verantwoorde digitale Metropool

“Duurzame digitalisering betekent dat je de hele keten meeneemt. Wij zetten nu de Noordzee vol met windmolens. Die energie hebben we nodig om van het gas af te komen. Maar nu lijkt het erop dat hyperscale datacentra voorrang krijgen op lokale behoeftes. Omdat zowel de windmolenparken als hyperscale datacenters van private partijen zijn, hebben we die afwegingen uit handen gegeven. Als energie een nutsfunctie behoort te zijn, en we voor een belangrijk deel ook met publiek geld in windmolens investeren, waarom laten we het dan uit onze handen vallen?  Daarnaast, misschien moeten we ook iets met onze drift om alles tot data te maken. Iedereen neemt maar aan dat datamaximalisatie goed is, maar moeten we niet nadenken over dataminimalisatie? Data blijft immers een interpretatie van de wereld. En wat voor energie geldt, geldt ook voor data. Dat zou ook een nutsfunctie moeten zijn die publiek beheerd wordt.”  

Hoe gaat dat data-akkoord er in de praktijk uitzien?

“Ik vind het nog te vroeg om daar iets over te zeggen. Het kan iets worden waar partijen hun handtekening onder zetten. Dat is het minst uitdagend. Ik hoop eigenlijk dat we er straks ook projecten op gaan inrichten en dat we ermee vooruit lopen op regelgeving. Dat het akkoord echt uitnodigt tot handelen. Bijvoorbeeld door te formuleren wat we met gezichtsherkenning willen of op welke manier we data opslaan. We moeten ook kritisch kijken naar de software die cruciale organisaties in de regio gebruiken: denk aan de waterkering, telecomorganisaties, de gemeente. We moeten onze strategische autonomie niet opgeven. Ik hoop dat het akkoord organisaties uiteindelijk weerbaarder maakt, bijvoorbeeld doordat ze niet op de verkeerde leest hun business bouwen en voor de troepen uit lopen.”  

Tekst: Mirjam Streefkerk
Portretfoto: Jimena Gauna, Waag, 2022

Méér Board Talk

Het interview met Marleen Stikker is deel 15 uit de reeks Board Talk. Hierin praten we met Boardleden over de grootste uitdagingen voor de Amsterdamse metropool. Een regio die een duurzame, gezonde leefomgeving biedt, verantwoorde digitalisering en waardevol werk voor iedereen. Dit zijn ook de belangrijkste thema’s voor Amsterdam Economic Board. Lees ook de andere interviews in de serie Board Talk.