Radicaal anders samenwerken aan transities
De ene crisis volgt de andere op in de komende tien jaar, en alle transities lopen vast. Dat voorspellen onderzoekers Jan Rotmans en Gijs Diercks van DRIFT in dit essay. Alleen een drastisch andere aanpak van de hoofpijndossiers kan het tij nog keren. Lees ook de reactie van Maarten Otto, lid van onze Board en CEO van Alliander.
We leven in een tijd van chaos, gekenmerkt door semipermanente crises, niet alleen wereldwijd, maar ook in Europa en in Nederland. Uitgerekend Nederland, dat ooit zo goed georganiseerd leek, loopt op veel terreinen vast: stikstof, natuur, bouw, Schiphol, energie, klimaat, mobiliteit, zorg. De dieperliggende oorzaken hiervoor hebben te maken met inadequate governance, gebrek aan leiderschap en doorzettingsmacht, maar vooral het eeuwige polderen. Polderen heeft ons veel goeds gebracht, maar het helpt niet om hardnekkige problemen te adresseren. Die vragen om radicale oplossingen. Want pseudo-oplossingen worden in no-time onderdeel van het probleem. Veel dossiers zijn decennialang blijven liggen om de transitiepijn zo lang mogelijk uit te stellen. We zien dit op alle transitiethema’s waar Amsterdam Economic Board zich voor inzet, zoals energie, circulariteit en mobiliteit.
Energiecrisis door naïef geloof in business as usual
De huidige energiecrisis is een wake-up call voor onze gasafhankelijkheid van Rusland. Te lang zijn we in slaap gesust door onze eigen aardgasvoorraden. Als die op zouden raken, wilden we zelfs een gasrotonde creëren om een spil in de Europese gashandel te worden. Rusland zou daarin de primaire gasleverancier worden, een betrouwbare partner, want: ‘Rusland levert altijd’. Hoe naïef Nederland was, blijkt nu. Halsoverkop moesten we (voor de hoofdprijs) op zoek naar alternatieven, zoals vloeibaar aardgas. We worden nu zelfs gedwongen om kolencentrales langer en vaker te laten draaien. Dit illustreert de stagnerende opbouw en afbraak van het Nederlandse energiesysteem. We zijn veel te laat begonnen met de opbouw van hernieuwbare energie, zoals zon en wind. Hadden we dat eerder gedaan dan waren we nu niet in de problemen gekomen. Ook de afbraak van fossiele energie stagneerde: we hadden veel eerder en meer moeten inzetten op energiebesparing, zowel in de industrie als bij huishoudens. Te laat hebben wij onze gasafhankelijkheid erkend, en daarmee: hoe belangrijk de geopolitieke dimensie van de energietransitie is.
Grondstoffentransitie in kinderschoenen
En dit is nog maar het begin. De echte transitie – de grondstoffentransitie – komt nog. Grondstoffen zijn voorwaardelijk voor de energietransitie. Als wij grootschalig willen overschakelen op zonnepanelen, windmolens en elektrische auto’s hebben we heel veel kritieke metalen nodig, zoals lithium, silicium, scandium, neodymium, dysprosium, gadolinium en lanthanum. China bezit meer dan de helft van de voorraden van deze metalen en beheerst 95% van de wereldproductie. Naar verwachting neemt de vraag naar deze kritieke metalen de komende jaren explosief toe. En daarmee ook de prijs. Een prijsstijging van 1.000% het komende decennium is heel goed denkbaar.
We verspillen nu ca. 93% van onze grondstoffen en in de continue winning van nieuwe grondstoffen vernietigen we heel veel natuurlijk kapitaal. Binnen afzienbare tijd wordt dat te kostbaar gegeven de stijgende prijzen. Zeker in het licht van de dreigende ‘duurzame afvalberg’, doordat de eerste generatie zonnepanelen, windmolens en accu’s wordt vervangen door efficiëntere. Alleen al in Nederland gaat het in 2024 al om 80 miljoen zonnepanelen, die slechts beperkt geschikt zijn voor vervanging of recycling. Een enorme kapitaalvernietiging, die ons dwingt sneller over te schakelen naar een circulaire economie. Die transitie loopt nog zo’n 15 jaar achter bij de energietransitie.
Voor die circulaire transitie is de opbouw en afbraak van systemen nog maar nauwelijks begonnen. Behoorlijk wat wetten en regels staan de circulaire transitie in de weg. Zoals de afvalstoffenwet, die bedrijven verbiedt afval te hergebruiken. Ook de lineaire financiering, die bijvoorbeeld vooral gericht is op aanleg maar onvoldoende oog heeft voor onderhoud én end-of-life, is een belangrijke belemmering voor de circulaire transitie. Deze moet nodig worden vervangen door circulaire financiering die wel oog heeft bredere circulaire metrics en ook de risico’s van lineaire financiering beter meeneemt in financieringsbeslissingen.
De circulaire transitie is een ingrijpende verandering die anders denken, ontwerpen, organiseren, financieren en beheren omvat. De hele grondstoffenketen gaat op de schop en de regio’s vormen de basis van een nieuwe, circulaire economie. Volledige autonomie is onhaalbaar, maar zoveel mogelijk is een nuttig streven. Hier heeft de Metropool Amsterdam een belangrijke rol te spelen, aangezien een bovenlokale schaal waar stad en ommeland verbonden worden van groot belang is om voldoende energie, grondstoffen, voedsel, kennis en expertise te laten circuleren.
Mobiliteit: alle pijlen gericht op overshoot collapse
Een mobiliteitscrisis is er nog niet in Nederland, maar dat is een kwestie van tijd. Op de snelwegen is het alweer minstens zo druk als voor corona. Als we zo doorgaan, staat Nederland over 10 jaar volledig vast in één grote file. Weliswaar een schonere, stillere file, vanwege het grote aandeel elektrische auto’s. Het ontbreekt aan een integraal mobiliteitsbeleid, met optimale afstemming tussen verschillende transportmogelijkheden. De Randstad ontwikkelt zich richting één grote Metropool en elke Metropool drijft qua mobiliteit op het openbaar vervoer: metro, bus, tram en trein, aangevuld met auto’s. Behalve in de Randstad Metropool, waar de auto nog centraal staat. Binnen steden als Amsterdam, Utrecht en Rotterdam is een kentering zichtbaar richting autoluw. Met beleid, gericht op autodelen, voorrang voor fietsen en elektrisch en slimme mobiliteit. Toch neemt voorlopig het aantal auto’s alleen maar toe.
Landelijk gebeurt het omgekeerde van wat nodig is, door een afbraak van het openbaar vervoersysteem via allerlei bezuinigingen. Wat we zouden moeten versterken, breken we af (OV) en wat we zouden moeten afbouwen (automobiliteit), versterken we door steeds meer wegen aan te leggen. Het kan niet anders of dit leidt in transitietermen tot een overshoot collapse, waarbij het systeem binnen afzienbare tijd volledig vastloopt.
Voor de Metropool Amsterdam is multimodale mobiliteit – dat we beschikken over een keuze aan vervoersmogelijkheden – van cruciaal belang. We weten wat hiervoor nodig is, zoals eerlijke beprijzing van automobiliteit via rekeningrijden. Maar al decennialang wordt dit door de landelijke overheid getraineerd. Ook nu weer wordt dit doorgeschoven naar 2030. Amsterdam loopt voorop in de afbraak van automobiliteit, door de invoering van strikte milieuzones en het weghalen van steeds meer parkeervakken. Maar dat geldt zeker niet voor de Amsterdamse regio, waar het nog zoeken is naar een duidelijke visie en strategie voor mobiliteit.
Andere manieren van samenwerken
De thema’s die spelen binnen energie, circulaire economie en mobiliteit wijzen maar één kant uit: de komende tien jaar worden gekenmerkt door crises. Op alle denkbare transitiethema’s gaan we vastlopen, ook in de Metropool Amsterdam. Dat vraagt een radicaal andere werkwijze en aanpak. Niet meer polderen en compromissen sluiten, maar vanuit een gezaghebbend platform draagvlak creëren voor een radicale veranderagenda op al deze dossiers.
Er zijn drie belangrijke randvoorwaarden voor deze samenwerking.
De vraag is of deze eigenschappen momenteel voldoende aanwezig zijn. Van oudsher is de Board een afspiegeling van het bestaande systeem, maar we zien hoe Amsterdam Economic Board bezig is zich te herpositioneren richting een agendasettende rol in de nieuwe economie. Ook de thema’s en de manier van samenwerken verandert. Als positief voorbeeld benoemen we de noodkreet van Alliander, die het thema netcongestie al vroegtijdig bij de Board op tafel heeft gelegd. Met een duidelijke oproep: het net loopt vast, en alleen kunnen we dit niet oplossen. Dit was geen oproep tot een polderoplossing maar een hulpvraag vanuit kwetsbaarheid en het vertrouwen dat de Board de belangrijke tussenruimte kan vormen om dit probleem samen, snel en goed op te pakken.
Vooralsnog is de netcongestie nog niet opgelost, en zal Amsterdam Economic Board en haar netwerk nog moeten bewijzen of zij de cruciale rol kunnen spelen om ons door een decennia van crises heen te loodsen. Zoals we in dit en eerdere essays hebben betoogd vergt dit een flinke verandering in zowel de structuur, cultuur en werkwijze van Amsterdam Economic Board en haar partners. We wensen jullie hier alle succes bij, want er staat veel op het spel.
Tekst: Gijs Diercks en Jan Rotmans
Lees onder de afbeelding verder voor de reactie van Boardlid Maarten Otto.
Reactie van Maarten Otto op het essay van DRIFT
We zijn benieuwd wat de essays teweegbrengen in het netwerk. Daarom hebben we dit essay voorgelegd aan Maarten Otto, Boardlid en CEO van Alliander.
“De Board kan een plek zijn die in tijden van transitie kan agenderen, signaleren en mobiliseren. Die vanuit massa en potentiële impact het verschil kan maken”
Herken je de onderliggende analyse van het essay en de oproep te werken vanuit een overkoepelende visie op gewenste transitie?
Maarten Otto
De opbouw van het stuk maar ook de oproep over een overkoepelende visie is mij uit het hart gegrepen. Werken aan transities betekent dat je moet vertrekken vanuit de gewenste werkelijkheid. Van A naar B, maar via de weg van B, zoals dat zo mooi heet. Maar het is onvoldoende om alleen de visie neer te zetten. Dus expliciteer waar je heen wilt, maar ook de consequenties van dat pad. Want daar krijg je beweging van.
Jullie verwijzen naar onze casus ter illustratie in het essay. Voor mij was dat het moment waarop ik moest laten zien wat de consequentie van een keuze was. Amsterdam wil dat in 2030 alle vervoersmiddelen uitstootvrij rijden en varen. Ik heb inzichtelijk gemaakt wat dit doet met de vraag naar elektriciteit en de impact op de piekbelasting. De realiteit is nu eenmaal dat wanneer we geen fossiele auto’s meer in de stad willen dit vraagt om een enorme toename van laadpalen en netcapaciteit, en dat dit een flink beroep zal doen op de beschikbare openbare ruimte. Door deze consequenties zichtbaar te maken, gaat het gesprek niet meer over “is dit wel nodig?”, maar over “hoe doen we dit met elkaar?”.
Assertieve transparantie noem ik dat: laten zien dit zijn de consequenties van de keuzes die we maken. Hiermee wilden we niet op de rem trappen, maar wel een duidelijk signaal afgeven dat dit alleen kan als we gezamenlijk het gesprek aangaan over welke partij wat kan bijdragen en toevoegen. Want transitie krijg je niet op basis van de wenselijkheid van je plannen maar over de consequenties van je keuzes. Deze beweging van consensus naar consent is in transitie heel belangrijk.
Hoe kijk je naar de oproep dat werken aan afbraak een andere samenwerking vraagt?
Hier sta ik dubbel in. Ik onderschrijf de analyse dat de klassieke polder daar wellicht niet geschikt voor is, omdat daar vooral mensen vanuit de oude wereld aan tafel zitten die hoofdzakelijk bestaande belangen verdedigen. Maar ook de klassieke transitie-aanpak heeft daar beperkingen: samen met koplopers de tafel van de nieuwe wereld vormen, via een coalition of the willing and able.
Er zijn immers een heleboel groepen die niet aan de oude maar ook niet aan de nieuwe tafel zitten. Mensen die in die schaduwzijde terechtkomen die er niet voor gekozen hebben en ook minder handelingsperspectief hebben. Denk aan de gemiddelde consument, de middenstand of het kleinere MKB. Hoe borg je die stem? Hoe geef je die een plek? Zij zijn niet of nauwelijks betrokken bij dit soort grote systeemkeuzes.
Ik denk dat we als Board-partijen veel kunnen betekenen voor deze groep mensen. Bijvoorbeeld voor mensen die hun energierekening niet betalen. Kunnen we als netbeheerder Liander (dochteronderneming van Alliander) niet in kaart brengen om welk huizen dit gaat, en dan tijdig met schuldhulpverlening in gesprek gaan zodat zij niet afgesloten worden? Dat gaat heel praktisch over het delen van gegevens. Daar zijn allemaal opvattingen over die ook onderdeel van de discussie moeten zijn. We doen dit nu samen met de gemeente in een pilot, goed afgebakend, met zorg om privacy en de nodige checks en balances. Uiteindelijk is het niet aan ons om te bepalen of we dit maatschappelijk wenselijk vinden, en in dit soort gevallen dus het voorkomen van afsluiting belangrijker vinden dan privacy. Maar we willen het wel signaleren en samen naar gedragen oplossingen zoeken.
Ik geloof daarom ook niet in een radicaal andere invulling van de Board. Want het zal onmogelijk zijn iedereen een stoel te geven. Dat is ook niet de aard van de Board. Uiteindelijk is Amsterdam Economic Board een netwerk van partijen die vanuit massa het verschil kunnen maken. In plaats van de samenstelling van de 25 Boardleden te veranderen pleit ik daarom vooral om de aard van het gesprek te veranderen: het moet niet meer gaan over wat je hebt, maar over wat je kunt toevoegen.
De Board is dan ook niet een belangenorganisatie, maar een netwerk waar we samenwerken aan complexe transitieopgaven en waar Boardleden ook zelf vraagstukken kunnen inbrengen. Vraagstukken die komen vanuit de praktijk. Uit wijken waar al een gemeente actief is, en scholen zijn, en netbeheerders, MKB, etc. Wanneer zij agenderen dat het vastloopt kan Amsterdam Economic Board een plek zijn die in tijden van transitie kan agenderen, signaleren en mobiliseren. Die vanuit massa en potentiële impact het verschil kan maken. En de werkelijkheid van de transitie naar binnen brengt.
Vraagt dit dan ook om een ander type persoon, de derde oproep vanuit DRIFT?
Ja dat zie ik ook. Maar ook de andere leden begrijpen dat je niet belangenvertegenwoordigers moet afvaardigen, maar mensen die vanuit een intrinsieke motivatie de transformatieve kracht van de Board willen aanwenden. Die geloven dat de kracht van de Board is om van 1+1=3 te maken. Wel zie ik dat dit voor de ene partij makkelijker is dan de ander. Alliander heeft hier ook een verantwoordelijkheid in, we hebben er de taal voor. Ons pluriformiteitsvraagstuk leent zich hier goed voor. Het helpt als we de problematiek helder schetsen en duidelijk maken dat er niet één oplossing is. Zo zien wij ook onze rol: om het voortouw te nemen om aan te tonen dat de Board een transformatieve kracht kan zijn. Ik zou meer transitiedilemma’s in de Board willen krijgen.
Ook hier wil ik nog wel een kritische reflectie meegeven over het essay: want ik vind het mooi hoe jullie essay groot begint – energiecrises, grondstoffen en geopolitiek – om ons vervolgens in sneltreinvaart mee te nemen in wat dit betekent voor de Metropool Amsterdam en de Board. Dat is denk ik ook jullie rol. Maar in mijn beleving zit daar nog wel een gat in. Het gaat te snel van meta-niveau naar ‘de Metropool Amsterdam moet anders samenwerken’. Het zijn grote denkstappen en dit kan mensen legitimeren er veel te makkelijk over te denken. Ik probeer zelf ook met zachte ogen te blijven kijken omdat mensen hun eigen reis moeten maken. Taal is daarin essentieel. Je moet als zender je best blijven doen om de boodschap te laten landen.
23 maart 2023
Meer weten over
Neem contact op
Blijf jij ook op de hoogte?
8x per jaar nieuws en events uit de regio: schrijf je in voor de Board Update nieuwsbrief
Deel dit artikel
#slimgroengezond
Wil je meer van dit soort artikelen?
Volg ons dagelijks op LinkedIn en schrijf je in voor onze Board Update.
Lees ook deze berichten
- Digitalisering zit in de haarvaten van de samenleving. Dat onderstreept het belang ...
- Welke rol speelt AI over vijf jaar in de zorg? Welke kansen ...
- In een intensieve 24-uurssessie hebben Boardleden vorige week gezamenlijk de nieuwe koers ...