Hoe stellen we ons de toekomst voor na corona?

Hoe zou het zijn als we de komende jaren in de zomer thuis blijven of dichterbij op vakantie gaan? Wat betekent het voor de economie van onze regio als de grenzen met regelmaat gesloten worden? En hoe ziet de toekomst van mobiliteit eruit als we het openbaar vervoer uitsluitend voor noodzakelijke reizen mogen gebruiken? Het nadenken over hoe recente ontwikkelingen kunnen doorwerken op de lange termijn kan nogal overweldigend zijn – er zijn zoveel onzekerheden om rekening mee te houden. Waar moet je nu op inzetten? Wat weeg je af tegen wat? Daarom gebruiken wij het hulpmiddel toekomstscenario’s.

Toekomstscenario’s werken als het ware als een kompas om onze strategie voor een slimme, groene, gezonde regio uit te zetten. Dit kompas krijgt nu een klap door de coronacrisis – een onvoorspelbare en ingrijpende verandering – en de wijzer die door de klap alle kanten uitslaat moet weer even tot rust komen. Dat doen we door te kijken welke trends door de coronacrisis versneld worden, en welke juist vertragen. Daarmee verkennen we de nieuwe, aangepaste richting van de kompasnaald, en weten we met welke krachten we rekening moeten houden om koers te houden.

Nóg meer scenario’s?

O jee – nog meer scenario’s, denk je misschien. Door de huidige onzekerheid grijpen veel denktanks en maatschappelijke organisaties naar scenario’s om de toekomst te kunnen duiden. Het CPB presenteerde onlangs ramingen en scenario’s. Het STT heeft net toekomstbeelden uitgebracht. Het onderzoeksbureau SEO kwam recent met scenario’s over de impact op de economie van de MRA. En ongetwijfeld nog vele anderen. Iedereen wil grip krijgen op een ongrijpbare toekomst. Scenario’s zijn daarvoor hét analytische middel. Alleen zo simpel is het net niet, want…

Bij verschillende soorten onzekerheden horen verschillende tools

Het boek 20/20 Foresight van de auteur Hugh Courtney biedt een raamwerk om te begrijpen dat bij verschillende soorten onzekerheden, verschillende soorten tools horen. Er zijn verschillende soorten scenario’s:

• Type 1: Forecasting, waarbij de onzekerheid klein is en het vaak wel helder is welke kant het op gaat. Denk bijvoorbeeld aan demografische ontwikkelingen.
• Type 2: What if-scenario’s, waarbij één onzekerheid voorop staat. Wat betekent bijvoorbeeld de duur en hevigheid van de coronacrisis voor de klimaatopgave in de Metropoolregio Amsterdam? Vooral geschikt voor de korte termijn.
• Type 3: Scenarioplanning, waarbij twee kernonzekerheden tegen elkaar worden uitgezet om verschillende toekomstbeelden te creëren. Dit is de methode die wij al eerde gebruikten om de MRA toekomstbeelden voor 2040 te maken. Dit type scenario’s is geschikt voor het verbinden van visie op de lange termijn aan acties op de korte termijn.
• Type 4: Chaostheorie, om te gebruiken als vele onzekerheden over elkaar heen buitelen.

Aha, maar over welk type scenario’s gaan wij het nu hebben?

We hebben het hier over de type 3 scenario’s, waarbij je twee onzekerheden tegen elkaar uitzet. Die scenario’s hebben we al eerder gemaakt voor de MRA. Ze zijn ingedeeld rond de assen Europa (verenigd of verdeeld) en aansturing (top down of bottom up, ofwel marktgedreven of mensgericht). Nu verdiepen we de vier MRA toekomstbeelden voor 2040 met de actualiteit rondom corona. Hoe versnelt de coronacrisis bepaalde trends in die toekomstbeelden? En hoe zou de wereld er dan uit kunnen zien?

Ga met ons mee naar 2040

Hierdoor wordt zichtbaar hoe coronatrends bijdragen aan het mogelijk ‘waarheid worden’ van elk scenario. We sommen kort op welke ontwikkelingen impact hebben op onze toekomst. Daarvoor nemen we je mee naar de mogelijke toekomst in 2040 in 4 scenario’s. Via de uitklappijltjes vindt je meer informatie rond die actuele ontwikkelingen en bronnen waarop we dat toekomstbeeld baseren. Denk aan de huidige ontwikkelingen, zichtbare trends, meningen van experts, initiatieven, etc.

Welke ontwikkelingen rondom de coronacrisis versnellen het toekomstscenario Global Giants? 

Welkom in 2040:

In 2040 zijn niet de meest innovatieve of de meest duurzame bedrijven het sterkst uit de crisis gekomen, maar de bedrijven met sterkste reserves. Zij hebben voor lage prijzen concurrenten kunnen overnemen, hun kwetsbare plekken kunnen afdekken door overnames in de waardeketen (verticale integratie) en goedkoop assets kunnen aanschaffen (bijv. inkopen in havens, etc.) In bijna iedere sector zijn ‘winner takes it all’ spelers ontstaan. Kleinere bedrijven hebben moeite om te concurreren met de schaalvoordelen van de grote globale spelers. 

Big Tech bedrijven zijn nog groter en machtiger geworden in het mondiale speelveld, die versneld digitaliseerden in de crisis. Zij zetten ook de toon voor de relatie tussen werkgever en werknemer, en de relatie tussen bedrijf en klant. De inzet van big data voor het sturen van werkprocessen, het controleren van werknemers en de prijszetting richting klanten heeft ervoor gezorgd dat “surveillance capitalism” het nieuwe normaal is geworden. 

Internationale ketens zijn de norm, en Azië is nog steeds de fabriek van de wereld. Van de coronaperiode is geleerd: om toekomstige haperingen in productie en transport op te kunnen vangen zijn de Global Giants grotere, strategische voorraden gaan aanleggen op meerdere plekken in hun supply chains. 

Duurzaamheid werd naar de achtergrond geschoven. Europa heeft in de lockdown, en tijdens de recessie die hierop volgde, bijna alle financiële middelen aangewend om bedrijven en overeind te houden en lokale economieën draaiende te houden. Hierdoor bleven maar weinig middelen over voor de Europese ‘Green Deal’. 

Voor onze voedselvoorziening zijn we blijven vertrouwen op de internationale toelevering van grote bedrijven via supermarktketens. Nederland heeft haar sterke rol weten te behouden als handelsnatie in agri producten. 

De trends in het retail landschap werden versneld. In korte tijd vond een enorme verschuiving plaats naar online shoppen en thuisbezorgen. Retail ketens voor wie online nog geen geïntegreerd deel van hun business model was, kwamen in de problemen. Europese winkels en producenten kwamen in de verdrukking door de toenemende vraag van consumenten voor goedkope producten en de overproductie in China. In een golf van faillissementen werden de grotere spelers met Europese steun overeind gehouden.

Welke ontwikkelingen rondom de coronacrisis versnellen het toekomstbeeld European Renewal?

Welkom in 2040:

De spanningen liepen in eerste instantie hoog op, o.a. door de houding van Nederland in het verlenen van financiële steun voor Zuid-Europese landen, maar al snel zochten de Europese lidstaten weer toenadering tot elkaar. Europese leiders realiseerden zich dat de coronapandemie een voorteken van een onzekere toekomst is. Door internationaal verkeer van mensen en grootschalige landbouw en veehouderij wordt de kans op pandemieën groter, en door klimaatverandering neemt de kans op natuurrampen toe. Om onze weerbaarheid te vergroten tegen ontwikkelingen binnen en buiten Europa, was regionalisering en diversifiëring van supply chains nodig. Er wordt daarom in 2040 veel sterker samengewerkt op Europees niveau en er zijn meervoudige ketens ontstaan. Bedrijven zijn hierdoor minder afhankelijk van één leverancier (bijv. Roche) of keten of van één of enkele landen voor strategische producten als medicijnen. Deze ontwikkeling bood kansen voor kleinere bedrijven en er ontstonden nieuwe ecosystemen. 

Open source heeft een grote rol in het innovatielandschap, vaak in combinatie met een vereenvoudiging van producten en diensten. Open source producten en diensten bevatten vaak minder (onnodige) toeters en bellen en bieden heldere en eenvoudige oplossing voor een duidelijke vraag. Daardoor zijn ze sneller te ontwikkelen, op meer plekken te produceren, sneller implementeerbaar en is het onderhoud eenvoudiger en goedkoper. 

Het werd duidelijk dat risico’s van buiten de financiële sector, bijvoorbeeld een negatieve olieprijs, de financiële stabiliteit ernstig kunnen bedreigen. In 2020 ging nog 80% van energie-investeringen naar fossiele sector, wat grote risico’s voor het hele financieel systeem met zich meebracht. Er ontstond politieke aandacht voor het versneld ‘verduurzamen’ van de balansen in de financiële sector. 

De nadelen van een grootschalig aanbodgestuurd systeem werden duidelijk door de volatiliteit in olie- en energieprijzen, waarbij regelmatig negatieve prijzen golden. De veerkracht van ons energiesysteem en de effecten op economische systemen werden een belangrijk punt op de agenda. Europa zette in op een ‘resilient’ energiesysteem en klimaatneutraliteit. Door een combinatie van de Europese Green Deal en regionale Green Deals stimuleren bottom-up organisatie en top-down sturing elkaar hierin. 

Op Europees niveau worden vitale functies in de maatschappij en de economie meer op systeemniveau bekeken. Wat kunnen we doen als de capaciteit in een regio of land door een crisis tekortschiet? Hoe zorgen we ervoor dat de juiste zaken op het juiste moment op de juiste plek in de EU beschikbaar zijn? De gezondheidszorg, in het verleden altijd een verantwoordelijkheid van de lidstaten zelf, is in 2040 op een aantal onderwerpen een Europees thema. Er kwamen ook richtlijnen voor beschikbaarheidsfuncties, die op nationaal niveau verder uitgewerkt werden. Denk aan aantal ic-bedden, opslagcapaciteit voor duurzame energie, voorraad van strategische goederen, etc. Afhankelijk van de sector, wordt die beschikbaarheidsfunctie op verschillende manieren gefinancierd (door de EU, door lokale overheden, als opslag op de consumentenprijs, etc.).

Welke ontwikkelingen rondom de Coronacrisis versnellen het toekomstbeeld International Alliances?

Welkom in 2040:

Door de corona crisis liepen de spanningen tussen Europese landen snel op. Landen kregen meer ruimte om bedrijven en werkgelegenheid te ondersteunen, iets wat in een normale situatie niet toegestaan is omdat het oneerlijke concurrentie in de hand werkt. Rijke landen zoals Duitsland en Nederland konden deze ondersteuning in veel sterkere mate inzetten dan de armere Zuid-Europese landen. Daarnaast trapte een aantal landen, waaronder Nederland en Duitsland, steeds weer op de rem indien er nieuwe maatregelen nodig waren voor het verlenen van steun aan Zuid-Europese landen. In 2040 is er een grote kloof tussen noordelijke en zuidelijke lidstaten ontstaan in Europa. 

Landen hebben in de crisis een ‘eigen bevolking eerst’ mentaliteit aangenomen, wat spanningen opleverde tussen lidstaten. Zo toonde corona dat hulp bieden aan andere landen, bijvoorbeeld het leveren van medische hulpmiddelen, met veel weerstand werd ontvangen. 

Ook wereldwijd zagen we geopolitieke effecten. Amerika en China hadden een polariserende wisselwerking en kwamen in een diepere handelsoorlog terecht. Een aantal landen ontwikkelden zich tot illiberale democratieën. De verschillen tussen rijke en arme landen werden groter, waarmee nieuwe vluchtelingenstromen ontstonden. 

Internationale afspraken op duurzaamheidsniveau kregen – ook door steeds beperktere kracht van de EU –  steeds minder prioriteit en de verduurzaming vertraagde. Door verlaagde productiviteit, het stilleggen van fabrieken en de economische schok die volgde, hadden bedrijven meer behoefte aan liquiditeit dan aan emissierechten en verkochten de (overtollige) emissierechten. De prijzen daalde sterk, wat het aantrekkelijker maakte voor enkele bedrijven om grootschalig emissierechten op te kopen in plaats van te investeren in duurzame oplossingen. 

Welke ontwikkelingen rondom de Coronacrisis versnellen het toekomstbeeld Local for Local?

Welkom in 2040:

In de crisis, gevolgd door een flinke recessie, hebben de grote bedrijven zich weer van hun slechtste kant laten zien. In 2040 is de weerstand onder de inwoners van Nederland tegen grote organisaties die weinig aandacht hebben voor arbeidsomstandigheden of duurzaamheid tot ongekende hoogte gestuwd. 

De negatieve kanten van onze mondiale voedselketen zijn pijnlijk duidelijk geworden. De sluiting van restaurants in de langdurige coronacrisis zorgde voor overcapaciteit bij producenten. Groente en fruit werden massaal vernietigd. Miljoenen runderen, varkens en kippen werden geruimd. Tegelijkertijd, riep de lockdown een nieuwe waardering in het leven voor lokale ondernemers en lokale productie. Korte ketens gaven minder internationale afhankelijkheid, minder schakels, minder kilometers en meer mentale verbondenheid tussen consument en leverancier. 

Veel steden werkten al aan het verminderen van auto’s in de binnenstad, ten gunste van fietsers en voetgangers. Dit werd versneld aangezien het OV door ‘social distancing’ maar een gedeelte van de pre-corona passagiers mocht vervoeren en de binnenstad onvoldoende parkeergelegenheid heeft voor de overige passagiers. Fietsers, kleine elektrische voertuigen en voetgangers kregen ruim baan.

Door de grote maatschappelijke gevolgen van de lockdown, ontstonden meer lokale en regionale burger initiatieven. Nabuurschap en gemeenschapszin kregen concreet vorm via individuele contacten maar ook via georganiseerde vrijwilligersacties. Toen iedereen met corona en het economisch herstel bezig was, ontstond ruimte om sommige duurzaamheidsmaatregelen te versnellen zonder enorm publiek debat. 

Wat maken we hieruit op? Is het niet veel te vroeg voor dit soort gedachte-experimenten?

Natuurlijk weten we nog niet welke kant we op zullen gaan. We signaleren nu in deze crisisperiode allerlei uitvergrote bewegingen. Zo schreven we al eerder in de crisis over het steeds dichterbij komen van het Local for Local scenario. Maar welke ontwikkelingen nu echt de opmaat zijn naar een andere manier van werken en samenleven, dat is nog maar zeer de vraag. In een paar maanden kun je nog niet bepalen welke ontwikkelingen blijvende trends worden. Zelfs óf er überhaupt iets structureels veranderd zal zijn in 2040, kunnen we pas zeker weten als we over een aantal jaar terugkijken naar de coronaperiode. Misschien zijn we toch doorgegaan op de oude voet?

Toch steken we tijd en moeite in het werken met toekomstscenario’s. Waarom?

Scenario’s helpen om de elkaar snel opvolgende ontwikkelingen te plaatsen en te duiden. Als we afwachten tot de crisis voorbij is voor we wat doen, zijn we te laat. We willen een slimme, groene en gezonde Metropoolregio Amsterdam zijn. We willen dat dit geldt voor alle delen van de Metropool en voor alle inwoners perspectief biedt. Door met deze verschillende mogelijke toekomsten rekening te houden, kunnen we een toekomst-robuuste strategie vormen. Door onze wensen en waarden centraal te stellen, kunnen we koers houden.

Zo maken we onze strategie toekomstproof

De huidige crisis schokt ons kompas, maar met scenario’s hebben we verschillende richtingen verkend en zijn we beter voorbereid op dé kernonzekerheden die bepalend voor onze economische toekomst zijn. Valt Europa uiteen of niet? Verandert het economisch systeem? Wij hopen dat dit artikel helpt om de voorgaande en komende ontwikkelingen te kunnen plaatsen en daarmee beter te begrijpen hoe de wereld om ons heen verandert, en daar op in te spelen. Goed voorbereid zijn op de schokken van morgen, betekent vandaag beginnen!

De ontwikkelingen volgen elkaar in rap tempo op. Hebben we een belangrijke ontwikkeling gemist? Of zie jij het een heel andere kant op gaan? Deel jouw kennis en ervaring met ons door contact op te nemen met: m.vanvliet@amecboard.com

Ben je nieuwsgierig naar meer informatie over scenario-denken? Bekijk het recente MRA-university webinar over scenario’s met Michiel de Vries van Jester strategy.

Dit artikel is tot stand gekomen tijdens een intensief traject om de vormen, voorwaarden en bouwstenen te verzamelen voor een aanpak die gezamenlijk een MRA Green Deal ‘Duurzaam uit de crisis’ kunnen vormen. Mede dankzij Deborah Nas, Margriet Larmit en Annelies van der Stoep.