Nederland na Corona: oproep tot reflectie en co-creatie

Een gastblog van het DRIFT Institute

De Coronacrisis dwingt de samenleving tot een waarschijnlijk langdurige pauze en maakt ongekende ingrepen en veranderingen noodzakelijk. Het is vanzelfsprekend dat de nadruk nu ligt op wetenschappelijk onderbouwde aanpak van het virus in combinatie met een economische strategie die volledige ineenstorting en massaontslagen zo veel mogelijk voorkomt. Het Kabinet kiest een rationele en op de lange-termijn gerichte strategie die risicovol is maar de grootste kans op de collectief beste uitkomsten biedt.

Tegelijk is het onvermijdelijk dat heel erg veel menselijke en maatschappelijke schade ontstaat: we moeten de realiteit onder ogen zien. In deze context kunnen we al snel de echt lange-termijn uit het oog verliezen, maar ooit komt er een tijd na Corona. Van eerdere crises leren we dat het niet onwaarschijnlijk is dat in de paniek vooral bestaande structuren en belangen in stand worden gehouden. Denk aan hoe de banken met publiek geld overeind werden gehouden in de vorige economische crisis, met maar beperkte eisen voor een rigoureuze hervorming van dit systeem. Of hoe nu al de luchtvaart en fossiele sector bij de eerste tegenwind in zwaar weer zitten en naar de overheid kijken en waarschijnlijk op onvoorwaardelijke (!) steun mogen rekenen.

Waarom nu?

Daarom delen we ons verhaal nu. Want juist nu is het zaak na te denken en ons uit te spreken over een samenleving en economie na corona. Veel (deel)oplossingen voor de persistente problemen van moderne samenlevingen liggen al jaren op de plank, maar werden lange tijd niet haalbaar geacht. Het enige (en dan ook enige) goede wat uit een crisis kan komen is om wat eerst onmogelijk leek, toch voorstelbaar te maken. Wanneer een stikstofcrisis kan leiden tot het relatief geruisloos verlagen van de maximumsnelheid op snelwegen, dan is het niet moeilijk om de fantasie de vrije loop te laten over wat de gevolgen van deze crisis kunnen zijn.

In dit stuk betogen we dat, hoe contra-intuïtief dit ook mag klinken, een dialoog over de lange-termijn gewenste gevolgen een prominente plek moet krijgen. De ingrepen nu hebben hoe je het of wendt of keert een langdurig ingrijpend effect maar worden nauwelijks gemotiveerd vanuit een gewenst perspectief op de lange termijn. Juist nu moeten we daarom het gesprek voeren over samenleven na Corona en hoe we daarnaar kunnen handelen vandaag. Juist nu is de tijd om onze fantasie de vrije loop te laten.

Onvolhoudbaarheid

In veel opzichten kunnen we de periode die we nu ingaan zien als een gedwongen transformatie: het overkomt ons en, ondanks dat er meermaals een pandemie werd voorspeld en er scenario’s’ te over zijn, overvalt de praktische impact, ernst en omvang de meesten van ons. Tegelijkertijd is deze pandemie slechts één van de vele systeemrisico’s die de onvolhoudbaarheid van het mondiale economische model dat business-as-usual is blootlegt.

Dit gaat verder dan de economische kwetsbaarheid van een geglobaliseerde economie met haar afhankelijkheden, geopolitieke dimensies en sociaal-economische ongelijkheid. Ook bij de thema’s klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, vervuiling, en negatieve impact op lokale gemeenschappen en leefgebieden geldt: allerlei signalen wijzen op de noodzaak om de manier waarop we mondiaal voedsel, energie, mobiliteit, zorg, onderwijs, grondstofgebruik of openbaar bestuur vormgeven fundamenteel moeten veranderen. Alhoewel ons hoofd er niet altijd naar zal staan, is het in deze grote pauze die Corona veroorzaakt belangrijk ook te reflecteren op wat het nieuwe normaal na Corona betekent in het licht van deze transitieopgaves.

Positief transitieperspectief 

Want op veel van die terreinen begonnen transformatieve alternatieven binnen bereik te komen. Duurzame energie in lokaal eigendom. Regionale duurzame voedselsystemen met een eerlijke prijs voor de producent en goed voor de biodiversiteit. Duurzame groene steden waarin schone mobiliteit leidend is. Zorg en onderwijs waarin we menselijk contact slim combineren nieuwe vaak digitale technologische mogelijkheden. Sociaal-economische modellen zonder negatieve effecten op het milieu en die maatschappelijke waarde boven aandeelhouderswaarde stellen. Circulaire producten en grondstoffengebruik. Samenredzaamheid en welzijn gebaseerd op vertrouwen. Op al dit soort gebieden zagen we, na tijden van experimenteren,  steeds vaker tekenen van versnelling en emergentie. Hier liggen dan ook concrete kansen om onze samenleving veerkrachtiger, diverser, lokaler en duurzamer te maken.

‘Alhoewel ons hoofd er niet naar zal staan, is het in deze grote pauze die Corona veroorzaakt belangrijk ook te reflecteren op wat het nieuwe normaal na Corona betekent in het licht van deze transitieopgaves.’

Tegelijk bestaat een samenleving ook uit structuur en bieden markt en overheid onmiskenbaar voordelen. Juist nu in tijden van crisis zien we hoe sterk we niet alleen afhankelijk zijn maar ook kunnen vertrouwen op instituties en professionele bedrijven. De supermarkten die blijven leveren, de logistieke sector die de economie draaiend houdt, het onderwijs en de zorg met al haar professionals, de boeren en voedselproducenten en ga zo maar door. Het ondernemerschap, de professionalisering en de globalisering die hebben gezorgd voor schaalvergroting, efficiency en betaalbaarheid zijn verworvenheden die geen mens kwijt zou willen.

Maar met de crisis wordt nu ook duidelijk waar we echt behoefte aan hebben en waar de maatschappelijk toegevoegde waarde zit, en waar in algemene zin vooral private of individuele economische waarde wordt geproduceerd. Het maakt met andere woorden dat we scherper kunnen gaan zien wat het waard is om maatschappelijk te financieren of waarvan we de maatschappelijke en ecologische negatieve kosten zouden moeten willen accepteren.

Een nieuwe realiteit

De huidige crisis is nu al verschrikkelijk en zal vermoedelijk nog maanden onze samenleving beheersen. We worden geconfronteerd met structurele onzekerheden, grote maatschappelijke emoties en heftige sociale en economische keuzes. Het is voor ons nu moeilijk voor te stellen dat dit zonder ingrijpende gevolgen zal zijn. We zullen allemaal persoonlijk geraakt worden, in welk scenario dan ook. Maar het is ook goed denkbaar dat niet alle economische activiteiten onbeperkt te redden zijn.  We zien nu dat de staat en wetenschap de regie in handen nemen en met visie de coronacrisis te lijf gaan. Maar de implicaties en dynamiek over een paar weken, laat staan over een paar maanden, zal toch weer een compleet nieuwe realiteit brengen die nieuw handelen en bijstelling van de visie vraagt. Op deze manier crisis bestrijden is noodzakelijk en gewenst, maar inherent reactief. Vanuit ons transitieperspectief is het nodig hiernaast een veel opener discussie vanuit de lange-termijn te voeren; waar willen we heen, wat willen we behouden en versterken, en waar kunnen we op termijn afscheid van nemen?

Startpunt voor dialoog

Vanuit ons transitieperspectief ontstaat in de huidige periode van crisis en destabilisatie de ruimte voor fundamentele veranderingen richting een economie binnen ecologische grenzen waarin onze basisbehoeften worden ingevuld. Omgaan met die transities impliceert een systeembenadering die kan worden vormgegeven door de moeilijke keuzes waar de politiek nu voor staat te vertalen naar een heldere agenda gericht op een combinatie van drie deelstrategieën.

• Allereerst is natuurlijk is niet alles onvolhoudbaar en gaat het vaak over het aanpassen en ombouwen van die delen van economie die we mee willen nemen naar de toekomst. Veel van de economische activiteiten en maatschappelijke structuren die ons welvaart en welzijn brengen werken zijn onmisbaar, maar kunnen wel degelijk duurzamer of socialer. Maar er zijn ook sectoren die echt moeten transformeren: denk hier aan het eerlijk beprijzen van de vervuilende industrie die naar een duurzaam businessmodel geholpen moeten worden. Hier hoort bijvoorbeeld ook bij dat de private winsten niet langer los gezien kunnen worden van de publieke kosten en investeringen.
• Een tweede strategie is gericht op het institutionaliseren en normaliseren van de eerder beschreven ‘gewenste alternatieve economie’: duurzame energie, wonen, mobiliteit, voedsel, zorg en onderwijs op een manier die goed is voor mens en milieu en waaraan ondernemerschap en economie dienend zijn. De lessen hiervoor zijn na jaren van experimenteren en leren helderder dan je denkt, en plannen liggen kant en klaar op de plank. Vaak gaat het hier primair om politieke moed en doorzettingskracht om het alternatief gewoon en de regel te maken.
• De derde strategie is gericht op het gecontroleerd en begeleid helpen uitfaseren van delen van de economie die ongezond, onduurzaam en onvolhoudbaar zijn. Ook hier moeten we de realiteit onder ogen zien; de mate waarin we onduurzaam consumeren en produceren kan niet volgehouden worden en sommige beroepen en bedrijven kunnen dan ook beter gecontroleerd afgebouwd worden. Dat kan ook vaak simpeler dan gedacht maar vereist wel overgangsperiodes en nieuwe strategieën.

Dit is slechts een grove schets van onze denkrichtingen om de samenleving na Corona volhoudbaar en veerkrachtig te maken. Als land moeten we hier samen verdere invulling aan geven. Want hoewel de eerste logische reflex zal zijn om alles terug te brengen naar het oude, is dit onverstandig en tevens onhaalbaar. Na Corona zal Nederland er anders uitzien. Het is aan ons allen om de richting te bepalen dus denk, praat en droom met ons mee.

Drift organiseert met regelmaat open online gesprekken over Nederland na de crisis, hou de agenda van Drift in de gaten als je ook deel wilt nemen.
De Amsterdam Economic Board zal de komende weken ook meer schrijven over de ontwikkelingen en uitdagingen waar we voor staan. Lees hier de column van Board-directeur Nina Tellegen en lees onderaan de pagina meer over de activiteiten van de Board en regionale stakeholders in deze crisis.